Diz protez cerrahisi diz artroplastisi olarak da bilinir. Diz eklemindeki hastalığa bağlı olarak gelişen fonksiyon bozukluğu ve ağrıyı gidermek için uygulanır. Diz protezinin hasta için uygun olup olmayacağına ortopedi ve travmatoloji uzmanının karar vermesi gerekir.

Osteoartrit (artroz), neden olduğu ciddi ağrılar nedeni ile en önemli diz protez cerrahisi sebebidir. Artroz halk arasında eklem kireçlenmesi olarak bilinir. Diz eklemi kireçlenmesi (artrozu) sıklıkla yaşlı hastalarda görülür. Artrozlu diz ekleminde yapısal değişiklikler meydana gelir. Bu değişiklikler eklem hareketlerinde kısıtlılık ve ağrıya neden olur, ağrı zaman içerisinde yavaş yavaş gelişir. Diz ağrısı sabahları, uzun oturma süresinden sonra kalkış ve dizin aşırı kullanımından sonra kötü hissettirir.

Tedavinin amacı hastanın yaşam kalitesini yükseltmek, ağrılarını geride bırakmak ve aktif hayata dönüşü sağlamaktır.Yapılan araştırmalarda diz protezi ameliyatı olan insanların %90’nı kısa sürede normal yaşamlarına dönerler ve iyi bir yaşam kalitesine sahip olurlar.

Genelde hastalara 50-80 yaş civarında diz protezi yapılır. Ancak diz protezi için yaş sınırlaması yoktur. Diz protezi her yaşta başarı ile uygulanabilir. Çoğu diz protezinin ömrü en az 15 yıldır.

Diz Artrozunun Sebepleri

Osteoartrit (artroz) yaşa bağlı olmaksızın çeşitli sebeplerden dolayı gelişir.

• 45 yaşından büyük hastalar
• Vücut ağırlığının aşırı artması obezite (şişmanlık)
• Kadın hasta
• Artritlerle ilgili rahatsızlığı olan kimseler (bağ dokusu hastalıkları, romatoidartrit)
• Metabolik rahatsızlıklar
• Travmatikosteoartrit (artroz), kırık sonrası eklem kıkırdağında gelişen hasar neticesinde oluşur
• Dizi belirgin stres altında bırakan sporlar (futbol, tenis vb)
• Eklem kıkırdağında gelişme bozukluğu
başlıca nedenlerdir.

Hastanın tıbbi hikayesi, muayene ve durumu belirten radyolojik değerlendirilmesi ile teşhis konur. Dizde artroz tanısı konduktan sonra hekim tecrübelerine ve bilime göre tedavi planını hastaya açıklar.

Hastalığın Teşhisi

Hekim hastanın hastalığı ile ilgili hikayesini dinler, diz eklemini muayene eder. Ayakta çekilen düz grafilerde ve MRI görüntülerinde artroza özgü kıkırdak kaybı ve eklemde daralma görülür. Romatoid artirit gibi hastalıklar eşlik ediyor ise kan tahlilleride istenir. Hepsi birden değerlendirilerek tanı konur ve tedavi planlanır.

Konservatif Tedavi

• İstirahat
• Sıcak veya soğuk uygulama
• Adale germe egzersizleri ve bacak adalelerinin gücünü artırıcı egzersiz yapılması
• Ağrıyı artırıcı aktivitelerden kaçınılması
• Tıbbi ağrı kesiciler (nonsteroidantienflamatuar ilaçlar), kıkırdak besleyici besin takviyesi
• Daha az invaziv girişimlerin flamasyonu ve ağrıyı azaltmada yeteriz kalıyorsa, diz eklem içi enjeksiyon (Cortisone, PRP veya Hyaluronicacid) yapılabilir.
• Breys
• Fizik tedavi
• Zayıflama

Zorluk çekmeden etrafta dolaşabiliyor, normal aktiviteyi sürdürmekte zorluk çekilmiyorsa cerrahi düşünülmez. Konservatif tedavi, diz fonksiyonlarının gelişmesinde ve yaşam kalitesinin artmasında yetersiz kalıyorsa cerrahi tedavi düşünülebilir.

Diz Eklem İçi Enjeksiyon

Kortikosteroid enjeksiyonu dizdeki rahatsızlığı kısa süre için giderir. Şişliği ve enflamasyonu azaltabilir ve ağrının kontrol altına alınmasını sağlar. 3-6 ay beklendikten sonra tekrar enjeksiyon uygulanabilir. Daha sık uygulanırsa hastaya zarar verebilir.

PRP (PlateletRichPlasma/trombositten zengin plazma); hastanın kanındaki iyileştirici plazma konsantrasyonunun diz eklemine enjeksiyonudur. Plazma yüksek miktarda trombosit ve iyileştirme potansiyeli yüksek protein içerir.

Diz eklemine viskosuplemantasyon (hyaluronicacid) enjeksiyonu; hyaluronik asit normal dizde kayganlaştırıcı etki gösterir. Orta derece artrozda miktarı azalmıştır. Enjeksiyon 1-3 kez 3-4 hafta ara ile yapılır. Birkaç ay süre ile artrozun bulgularını azaltır. Diz eklem sıvısı artrozda özelliğini kaybeder. Aslında sıvı miktar olarak azalmasa, hatta bazen artsa bile, görevini yapmasını sağlayan hyaluronik asit molekülü küçüldüğünden eklemde kayganlaştırıcı özelliği kaybolur. Viskosuplemantasyon enjeksiyonu eklemin kayganlaşmasını sağlar, sürtünmeyi azaltır. Hastada ağrı, tutukluk gibi şikayetler azalır. Ancak herkeste iyi sonuç veren bir tedavi değildir.

Diz Protezi İçin Endikasyonlar

• Diz ağrısı zaman içerisinde yavaş yavaş gelişir ve zaman ilerledikçe daha kötüye gider, günlük aktivitelerin kısıtlanmasına neden olur.
• Orta ve ileri derecede artrozda diz ağrıları istirahat ile geçer, bazen gece uykudan uyandırabilir.
• Kronik diz irritasyonu ve şişlik olan hastalarda istirahatle ve ilaçlarla bir rahatlama görülmeyebilir.
• Eğri bacak şeklinde diz deformitesi (şekil bozukluğu) gelişmesi eklem hareketlerini kısıtlar ve sakatlığa neden olur. Dizdeki deformite artrozdan veya geçirilmiş travmadan dolayı olabilir.
• Hareket esnasında dizde kilitlenme, dizin bükülme hareketi ile krak sesi (sürtünme sesi) duyulması
• Hareket esnasında walker (yürüteç) veya baston ihtiyacı hissedilmesi
• Yaşam akışı içerisinde günlük yapılan işler esnasında elbise giyerken, banyo yaparken, yataktan veya sandalyeden kalkarken, merdiven çıkarken çekilen ağrı ve zorluklar hastaya ameliyat kararı verdirir.

Anestezi

Anestezi altında her hasta belirli risk altındadır. Bu ameliyata ait anestezi riskleri anestezi uzmanı tarafından açıklanır. Ameliyat öncesi uygulanacak anestezi tipine anestezi doktoru hasta ile konuşarak karar verir. Cerrahide spinal, epidural veya genel anestezi uygulanır.

Cerrahi İşlem

Diz protezinde yapılan işlem diz eklemi yüzeyindeki hasarlı kısmın kesilerek çıkartılması ve yerine metal alaşım ve yüksek dereceli plastik-polimerden oluşan yapay eklemin yerleştirilmesidir. Ameliyatta hastaların kan ihtiyacı %15 civarındadır.

Ameliyat esnasında protezin uygulanacağı femur (uyluk kemiği), tibia (kaval kemiği) da kırık olma riski vardır. Ayrıca ameliyatta damar ve sinir yaralanması da olabilir.

Ameliyat Sonrası Bakım

Ameliyat sonrası ilk 1-2 hafta hastanın şiddetli ağrıları olabilir. Verilecek analjezik (ağrı kesici) ilaçlarla ağrının şiddeti en aza indirilebilir. Bunların başında hasta kontrollü ağrı kesici (ağrı pompası) PCA gelir. PCA ameliyattan sonra 1-2 gün verilebilir.

Ameliyattan hemen sonra rehabilitasyona başlanır. Diz hareketlerini korumak ve bacağı güçlendirmek için spesifik egzersizler verilir. Hasta yürüteç (walker) veya koltuk değnekleri (kanedyen) ile yürütülmeye başlanır. Gerektiğinde CPM (continuouspassivemotion) cihazı ile hareketlere başlanır. Ev egzersizlerinde kalça ve bacak kaslarını güçlendirici egzersizlere önem verilir.

Sandalye kollarından destek alınarak oturulup kalkılır.

Ameliyatın ertesi günü hasta yatağın kenarına oturtulur, tuvalete götürülür, yürüteç (walker), baston (kanedyen) yardımı ile oda içerisinde yürümesi sağlanır. Hasta önerilere uygun olarak egzersizleri uygularsa 4-6 haftada bağımsız olarak merdiven çıkmak dahil eski fonksiyonlarını kazanır, 6-8 hafta sonra işine dönebilir. Tam iyileşme 12 haftayı bulur. Hasta cerrahiden 4-6 hafta sonra araba kullanabilir.

Oturma pozisyonunda ayak sarkıtılmaz, ayağın altına bir destek konarak yüksekte tutulur.

Diz Protezi Uygulamasındaki Riskler ve Öngörülemeyen Gelişmeler (Komplikasyonlar)

Diz, cerrahi sonrası skar dokusu oluşmasına yatkındır. Özellikle hasta hareketsiz bir yaşama sahipse, ameliyattan hemen sonra dizi bükme, düzeltme hareketlerine hemen başlanmalıdır. Hareketlerin yapılması skar dokusunun en az olarak gelişmesini sağlayacaktır. Bu hareketler yapılmadığı takdirde diz ekleminde yapışıklıklar olacak ve hareketler kısıtlanacaktır. Böylece yürümede ve merdiven inip çıkmakta zorluklar olacaktır. Normal bir diz, düz halden 155 dereceye kadar katlanabilir, ameliyatlı diz ise düz halden itibaren 115 dereceye kadar katlanır. Rahat yürüyebilmek için diz 65 derece, rahat merdiven çıkabilmek için 85 derece, rahat oturup kalkabilmek için 95 derece katlanabilmelidir.

Katlanma derecesi daha da azalır ise hasta merdiven çıkmakta, arabaya binmekte zorlanır.

Diz protezi uygulaması büyük bir cerrahi işlemdir. İşlemin emniyetli olması için mümkün olduğunca çeşitli tedbirler alınır. Ameliyattan hemen sonra ağrıların büyük bir kısmı hemen geçer. Hastaların %10-15’inde ağrı devam edebilir ancak zaman içerisinde azalır. Daha az ağrı, daha fazla hareket ile hasta fonksiyonlarını daha hızlı kazanacaktır.

Kanama kemiğin damarsal yapılarından dolayı beklenen risktir. Özel tekniklerle kanama azaltılır ve kan transfüzyonu ihtiyacı en aza indirilir. Ameliyattan sonra tıbbi uygunluk var ise hastada kan transfüzyonu uygulanır.

Genel olarak ameliyatta bir implant kullanılıyorsa enfeksiyon riski daima yüksektir. Sigara yara iyileşmesinin gecikmesine neden olur ve enfeksiyon oranını aşırı şekilde yükseltir. Alkol cerrahiden sonra iyileşmeyi olumsuz etkiler ve komplikasyonları artırır. Ayrıca diyabet (şeker hastalığı) ve obezite (şişmanlık) da enfeksiyon riskini artırır. Enfeksiyon ameliyattan hemen sonra başlayacağı gibi yıllar sonrada ortaya çıkabilir. Enfeksiyon riskini azaltmak için ameliyattan önce enfeksiyonu önleyici (proflaktik) antibiyotik başlanarak 24 saat süre verilir. Temizliğe dikkat edilir.

Kan pıhtısından dolayı emboli (uzaktaki damarın tıkanması) ve trombozis (bölgedeki damarın tıkanması) riski vardır. Hastanın mümkün olduğunca erkenden hareketli olması kan pıhtısını önleyebilir. Kasılan adaleler damarlardaki kanı adeta pompalar. Bu durum oluşabilecek derin ven trombozunun (damar tıkanıklığını) önlenmesinde etkili bir mekanizmadır.

• Hastanın ameliyat olduğu gün antiembolik çorap giydirilir. Çorap yüzeyel damarlara hafif baskı yaparak kanın derin damarlardan daha hızlı akmasını sağlar.
• Ameliyattan sonra ayak bileği ile pompalama hareketini her gün saat başı 10’ar defa yapmalıdır.
• Hekim tarafından kan sulandırıcı ilaç tedavisine başlanır. Bu en az 6 hafta devam etmelidir. Ameliyattan sonra kan pıhtısının tehlikelerinden korunmak için kan inceltici (sulandırıcı/antikoagülan) ilaçlar kullanılır.

Pıhtı gelişme riski ihtimali en aza indirilir. Ben ilk bir hafta enjeksiyon tarzı bir ilaçla tedaviye başlıyorum. Daha sonra en az 3 ay boyunca günde bir tablet çocuk aspirini (100 mg) alınmasını öneriyorum.

Diş doktoruna gidildiğinde protezle ilgili bilgi verilmeli ve diş tedavisinden önce proflaktik (enfeksiyonu önleyici) uygun antibiyotik başlanmalıdır.

Yaklaşık 15-20 yıl sonra protezde aşınma ve yırtılma meydana geleceğinden revize edilmesi gerekebilir. Yani protezin diğer bir protezle değiştirilmesi gerekir.

Diz Protezi Ameliyatı Olmuş Hastanın Yapması Gereken Egzersizler

Hastaların hareket kabiliyetlerini artırmak ve protez uyumluluğunu sağlamak için egzersiz programlarına uymaları gereklidir.Her egzersiz bitiminden sonra yatıp ameliyatlı bacak kalp hizasında olacak şekilde 20 dakika beklenerek istirahat edilir. İstirahat esnasında diz etrafına soğuk jel (buz kalıbı) konur. Jel cilde temas etmeyecek şekilde kuru ve temiz havlu veya yastık kılıfına sarılarak konabilir.

• Ayak bileği pompalama hareketi: Ayağınızı yavaşça aşağı bastırıp yukarıya çekin (arabaya gaz verme hareketi), egzersizi saat başı 10 kez yapılmalıdır. Bu egzersize ameliyattan hemen sonra başlayıp tamamen iyileşene kadar yapabilir. Damarlarda pıhtı oluşmaması için önemli bir harekettir. Ameliyattan hemen sonra başlanır. Ayak pompalama hareketi ile bacak/baldır adaleleri kasılır gevşer.

• Ayak bileği döndürme hareketi: Ayak, ayak bileğinden içe ve dışa doğru döndürülür. Bu hareket her gün saat başı 4-5 kez tekrar edilir.

• Kaba etlerini (gluteal adaleleri) kasma hareketi: Kaba etleri kasıp 5’e kadar sayıp bırakılır. Her gün saat başı 10 defa yapılmalıdır.

• Oturur pozisyonda desteksiz diz bükme hareketi: Ayak kalçaya doğru yavaşça çekilir, diz bükülür ve topuk yatakta kalır. 5’e kadar sayılıp bacak yavaşça düzeltilir. Dizin diğer bacak üzerine kıvrılmamasına dikkat edilmelidir. Her gün saat başı 10 defa yapılmalıdır.

• Diz altı destekli uyluk adalelerini (kuadriceps adalesi) kasma hareketi: Dizin altına rulo yapılmış bir nevresim konur. Uyluk adalesi kasılır, diz aşağı bastırılır, ayak hafif yukarı kalkar ve ayak bileği geriye doğru bükülür. 5’e kadar sayılır, daha sonra bacak eski halini alır. Bu egzersiz her gün 3-4 kez 10 defa yapılır.

• Diz altı destekli uyluk adalelerini (kuadriceps adalesi) kasma hareketi-2: Bir havlu rulo haline getirilip topuğun hemen yukarısına konur. Uyluk adaleleri kasılır, dizin arkası yatağa değdirilmeye çalışılır. Bacak kasılmış vaziyette iken 5‘e kadar sayılır ve kasılı adale gevşetilir. Bu egzersiz her gün 3-4 kez 10 defa tekrarlanır.

• Bacak açma hareketi: Ameliyatlı bacak dışarıya doğru açılabildiği kadar açıp tekrar kapatılır. Her gün 3-4 kez 10 defa yapılmalıdır.

• Oturur pozisyonda destekli diz bükme hareketi: Sağlam ayak desteği ile ameliyatlı diz bükülür sonra düz hale getirilir. Ardından bacak tekrar eski halini alır ve aynı işlem tekrarlanır. Her zorlamada 5’e kadar sayılarak bacak yukarda tutulur. Bu egzersiz her gün 3-4 kez 10 defa tekrarlanır.

• Ameliyatlı dizi bükme hareketi: Hasta yatak kenarına veya sandalye kenarına oturulur. Önce ayak gelebildiği kadar geri çekilir. 5’e kadar sayılır ve beklenir. Daha sonra bacak düz hale getirilerek yukarı kaldırılır. Burada da 5’e kadar sayılır. Ayak yavaşça yere indirilir. Her gün 3-4 kez 10 defa yapılmalıdır.

• Hemstring (diz ardı) adalesi germe hareketi: Oturur iken ameliyatlı bacak öne doğru düz uzatılır, diz düz tutulur, öne doğru eğilip dizin arkasındaki adalelerin gerildiği hissedilir. Bu vaziyette 15-20 saniye beklenir. Bacak gevşetilir ve 10 kez tekrarlanır.

Hasta ameliyatın ertesi gün ayağa kaldırılmalıdır. Önce yatağın kenarına ayaklar sarkıtılarak oturulur. Ayağa kalktığında baş dönmesi olmaması için yatağın kenarında 10-15 dakika beklenir. Daha sonra yardımla ayağa kalkılır. Ameliyatın ertesi günü hastanede kısa mesafe yürüyüşleri ve egzersizler yapılır. Bu erken dönem aktiviteler bacak adalelerinin kuvvetlenip iyileşmesini hızlandıracaktır.

• Parmak ucunda yükselme hareketi: Sandalye arkasında ayakta düz durulur, ayak parmakları üzerinde ayağa kalkılır.Topuk yerden yükseğe kalkar, 5’e kadar sayılır ve tekrar ayak yerle tam temas eder. Günde 3-4 kez 10 defa tekrarlanır.

• Yarım çömelme hareketi: Bir sandalye arkasında düz durulur, hasta tolere edebildiği kadar her iki dizini büker, daha sonra tekrar düz hale gelir. Hastanın sırtı, kalçası ve dizleri düz olmalıdır. Yavaş ve yumuşak şekilde yapılmalıdır. Günde 3-4 kez 10 defa tekrarlanmalıdır.

• Ayakta diz kaldırma hareketi: Sandalyenin arkasında ayakta dik durulur. İki elle sandalyenin arkasından tutulur. Ameliyatlı bacağın dizi yukarı doğru kaldırılır, 5’e kadar sayılır sonra bacak yavaşça aşağıya indirilir. Günde 3-4 kez 10 defa yapılır.

• Ayakta bacağı yana açma hareketi: Sandalyenin arkasında düz ve dik vaziyette ayakta durulur. Dizi kırmadan, bacak dışarıya doğru açılır. 5’e kadar sayılır, sonra ayak tabanı yere değene kadar bacak yavaşça indirilir. Günde 3-4 kez 10 defa tekrarlanır.

• Ayakta bacağı arkaya açma hareketi: Sandalyenin arkasında düz vaziyette ayakta durulur. Ameliyatlı bacak arkaya doğru yavaşça kaldırılır, maksimum yükseklikte 5’e kadar sayılır ve ayak yere değene kadar yavaşça indirilir. Günde 3-4 kez 10 defa yapılır.

Bu aktiviteler dizin şişmesini önleyecektir. Diz protez cerrahisi sonrası yapılacak hareketler desteksiz ve yardım almadan yürümeyi, merdiven çıkmayı, sandalye, yatak ve tuvalete rahat oturup kalkmayı sağlayacaktır.

Ameliyattan kısa süre sonra hastanede kısa mesafe yürüyüşler ve hafif (kolay) günlük aktiviteler yapılmalıdır. Bu erken dönem aktiviteler bacağı kuvvetlendirip iyileşmeyi hızlandıracaktır.

Diz protezi ameliyatı sonrası, hastaların en fazla zorlanacağı noktalardan biri merdiven inip çıkmadır. Ameliyatın ardından ortalama bir hafta boyunca hastaların merdiven inip çıkmaması önemlidir. Merdiven çıkarken ilk önce sağlam bacak, inerken ise ilk önce ameliyatlı bacak kullanılır.

Yürüme

Dizin iyileşmesi için en iyi yöntem yürümektir. Yürüme ritmik ve yumuşak olmalıdır. Ayağa kalkıp gövde dik hale getirilir ve yürüteçten destek alarak dengeli bir şekilde durulur. Yürüteç ileriye doğru 15- 20 cm hareket ettirilir. Daha sonra, ameliyatlı bacak kaldırarak adım atılır.Önce topuk, sonra ayak tabanı ve parmaklar yere basılır. Sonra diğer bacak hareket ettirilir. Aynı işlemi tekrarlayarak yürümeye devam edilir. Hasta günde 5 kez 10 dakika yürütülür.

Hasta yürüdükçe ve egzersiz yaptıkça adalelerin dayanaklığı ve gücü artacak, hasta daha sağlıklı yürüyebilecektir.

Hasta ameliyat sonrası birkaç hafta başka insanların ve araçların desteğine ihtiyaç duyar. Bu dönemde en önemli yardımcı araç uygun bir sandalyedir. Rahat temizlenebilir ve yanlarında kolları bulunan bir sandalye seçilirse, hasta destek alarak oturabilir ve kalkabilir. İlk birkaç hafta dengeyi sağlamak için yürüteç kullandıktan sonra denge ve kas gücünüzü tam sağlayana kadar birkaç hafta daha baston veya koltuk değneği kullanmak gerekebilir. Koltuk değneği veya bastonun tekine ihtiyaç olduğunda, ameliyat olunan dizin karşı tarafındaki kolla kullanılır.

Ameliyat sonrası dönemde 4-6 hafta süreyle bacağı yüksekte tutmak yararlıdır.

İstirahat halinde diz bükülecek şekilde yastık konmamalıdır, bacağın düz olmasına dikkat edilmelidir.